मी काय वाचतो? का वाचतो?

वर्षत सकळमंगळी । ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी । अनवरत भूमंडळी । भेटतु या भूतां ॥

या ज्ञानोबामाऊलीच्या पसायदानात किरकोळ बदल करून मी माझी आधुनिक प्रार्थना बनवली आहे.

वाचत सकळ मंडळी । पुस्तकनिष्ठांची मांदियाळी । अनवरत जालांतरी । भेटतु या भूता ॥

तर असे हे सगळे पुस्तकनिष्ठ, जे निरंतर वाचत असतात, ते माहितीच्या महाजालावर या भुताला नेहमी भेटत राहोत. (मूळ ओवीत "भूतां" मधील "ता" वर असणारा अनुस्वार नव्या प्रार्थनेत नाही हे चाणाक्ष वाचकांच्या लक्षात आले असेलच. त्यामुळे ते एकवचनी भुताला, म्हणजे मला किंवा प्रार्थना म्हणणाऱ्याला, उद्देशून आहे.)

पुस्तकनिष्ठांच्या मांदियाळीत माझी जागा कोणती हे ओळखण्यास फार विचार करावा लागला नाही. पंढरीच्या वारीमध्ये संतसज्जनांच्या मांदियाळीत, पालखी उचलणारे, तुळशी-वृंदावन गळ्यात घेतलेले, पेटी, मृदंग, टाळ आणि इतर नित्योपयोगी सामान वाहणारे लोक लागतात. सांप्रदायिक भजनांमध्ये गायक, तबलजी, पेटीमास्तर यांच्याबरोबर टाळ वाजवणारे आणि आवाजात आवाज मिसळणारे लोक लागतात. संतसज्जनांच्या आणि कलावंताच्या आशीर्वादाने जे मिळेल ते चांगलेच अश्या भावनेने हे लोक चालत असतात. पुस्तकनिष्ठांच्या मांदियाळीत अशी भूमिका करायला मी आणि माझ्यासारखे आनंदाने तयार होतील.

मला वाचनाची आवड आहे पण मी फार काही चांगले, खोल, अर्थपूर्ण वाचले आहे असे नाही. कथा, कादंबऱ्या, कवितासंग्रह, आत्मचरित्रे मी फारशी वाचलेली नाहीत. बऱ्याच नावाजलेल्या साहित्यिकांची नावेही मला माहीत नाहीत. ज्यांची नावे माहीत आहेत त्यांची पुस्तके मी वाचलेली नाहीत. (आग्रहाखातर काही प्रसिद्ध पुस्तके वाचल्यावर "यात विशेष काय आहे?" असे भाबडे प्रश्न मला पडतात, पण त्या पुस्तकांनी भारावलेल्या लोकांना ते प्रश्न विचारण्याचे धाडस होत नाही.) हे मी अतिशय प्रामाणिकपणे आणि नम्रपणे सांगतो आहे. "मला या विषयाची फारशी माहिती नाही" किंवा "मी काही या विषयातील तज्ज्ञ नाही" अशी सुरूवात करून त्याच विषयावर पुढे तासनतास बोलणाऱ्या किंवा भलेमोठे लेख/पुस्तके लिहिणाऱ्या महान लोकांसारखा कोणताही आव मला आणायचा नाही.

मी काय वाचतो? आणि का वाचतो? ह्या प्रश्नाचे उत्तर देताना खरेच बराच विचार करावा लागला. लहानपणी वाचनाचे "विरंगुळा" हे एक (आणि एकच) कारण होते. सिंहासन बत्तिशी, वेताळ पंचविशी, पंचतंत्र, इसापनीती वगैरे वगैरे त्यावेळची आवडती पुस्तके होती, एकच पुस्तक कितीवेळा वाचावे याचा विचार फारसा केला जात नसे. बोध, तात्पर्य, शिकवण वगैरे काही असते/असावे हे आमच्या खिजगणतीतही नसायचे. पण अजाणतेपणी का होईना पण त्या पुस्तकांनी बालमनावर केलेला परिणाम अजूनही शिल्लक आहे. ("म्हणजे? त्यानंतर तुझी मानसिक वाढ झालीच नाही की काय?" असे कुणाला वाटले तर त्यात बऱ्याच अंशी तथ्य आहे असे मला वाटते.)

माझे बालपण जिथे गेले, तिथल्या एकमेव दुकानात शाळेची पुस्तके वगळता २०/३० पानी बालकथांशिवाय इतर काही मिळत नसे. "शाळेला लायब्ररी आहे" हे वाक्य "गाईला चार पाय असतात" किंवा "सूर्य पूर्वेला उगवतो" या वाक्यांइतकेच बिनमहत्त्वाचे होते. शिवाय अभ्यासाची पुस्तके किंवा रोजचे वर्तमानपत्र वाचण्याचा देखील कंटाळा असलेल्या मित्रमंडळामुळे लायब्ररीत जाऊन पुस्तक वाचणे हे स्वप्नातदेखील येत नव्हते. त्यामुळे घरात आधीचीच असलेली आणि भेट म्हणून मिळालेली पुस्तके ह्यावरच आमची गुजराण चालत असे.

कालांतराने या नेहमीच्या पुस्तकांमध्ये अरेबिअन नाइट्स, सिंदबादच्या सफरी, रॉबिन हूड, रॉबिन्सन क्रुसो, फास्टर फेणे, शेरलॉक होम्स, "रशियन लोककथा" नावाचे एक भलेमोठे, लाल कापडी बांधणीतले पुस्तक अशी भर पडली. पुढे चिं. वि. जोशी आणि पुलं आयुष्यात आले आणि अजूनही गेले नाहीत. जातील असे वाटत नाही किंवा त्यांनी जावे असेही वाटत नाही.

आमच्या घरात खूप पुस्तके आहेत. त्यातली बहुसंख्य आध्यात्मिक, तत्त्वज्ञानविषयक आहेत. गीताप्रेस गोरखपूर आणि रामकृष्ण मिशनची पुस्तके, रामायण, महाभारताचे खंड, तुकाराम गाथा, अनेक संतचरित्रे अशी बरीच मोठी यादी होईल. समज वाढली तशी यातली काही पुस्तके वाचली.

पुढे तांत्रिक विषयांवरची पुस्तके वाचावी लागली. त्या पुस्तकांनी माझ्या मनावर, बुद्धीवर आणि एकूण विचारप्रक्रियेवर, वागणुकीवर बराच प्रभाव टाकला आहे. ("हा एक स्वतंत्र लेखाचा विषय आहे" हे वापरून वापरून गुळगुळीत झालेले वाक्य इथे (नेहमीप्रमाणे) चपखल बसते.)

असो, नमनालाच धडाभर तेल गेल्याने आता पुस्तकनिष्ठांची मांदियाळी या खेळाच्या नियमाप्रमाणे लिहितो. (हा खेळ सुरू होण्याच्या बऱ्याच आधी मंदारने मला टॅग केले होते त्यावेळी मी काही लिहिले नाही, त्यामुळे हे लिहिताना एक अपराधीपणाची जाणीव आहे (लिहायला काय जातेय?) )

सध्या वाचनात असलेले/शेवटचे वाचलेले वा विकत घेतलेले मराठी पुस्तक

मी येताना आणलेली तीन(च) मराठी पुस्तके मी गेले दीड वर्ष पुन: पुन्हा वाचतो आहे. ही तीनही पुस्तके आळीपाळीने किंवा एकत्रच माझ्या वाचनात असतात.

1. व्यक्ती आणि वल्ली
2. गोळाबेरीज
3. हसवणूक

"लेखक कोण?" आणि "या पुस्तकांविषयी थोडेसे" हे सांगण्याची आवश्यकता आहे असे वाटत नाही :)

"द डेलिकेट स्टॉर्म" हे शेवटचे वाचलेले इंग्रजी पुस्तक.

आवडणारी/प्रभाव पाडणारी पुस्तके

1. ज्ञानयोग - स्वामी विवेकानंद, मराठी अनुवादकाचे नाव आठवत नाही आणि सध्या ते पुस्तक माझ्याकडे नाही. स्वामी विवेकानंदांचे सगळ्या लिखाणाचे आणि भाषणांचे दुवे इथे मिळतील.
2. राजा शिवछत्रपती - बाबासाहेब पुरंदरे
3. पुलंची मी वाचलेली सगळी पुस्तके
4. चिं वि जोशींची मी वाचलेली सगळी पुस्तके

अद्याप वाचायची आहेत अशी पुस्तके

पुस्तकनिष्ठ मराठी अनुदिनीकारांच्या नोंदी वाचून त्यातली ९९.९९‍% पुस्तके वाचली नाहीत ह्याचा साक्षात्कार झालेला आहे. त्यामुळे "अद्याप वाचावयाच्या पुस्तकांची" यादी मारूतीच्या शेपटीप्रमाणे, भारताच्या मतदार यादीप्रमाणे, राजकीय पक्षांच्या आश्वासन यादीप्रमाणे, माझ्याविषयी मित्रमैत्रिणींना असणाऱ्या तक्रारींच्या यादीप्रमाणे बरीच लांबलचक होईल म्हणून ती देण्याचा प्रयत्न करत नाही.

एका प्रिय पुस्तकाविषयी थोडेसे

बऱ्याच मुली वेगवेगळ्या कारणांनी आवडत असल्या तरी एकाच मुलीशी लग्न करता येईल हे जाणवल्यावर मनुष्य जसा खिन्न होईल तशी खिन्नता मला आता आली आहे. असो आता निवड करायचीच आहे तर सगळ्यांची गोळाबेरीज करून "गोळाबेरीज" ची निवड करावी लागेल. गोळाबेरीज हे पुलंच्या पुस्तकांपैकी माझे विशेष आवडते पुस्तक आहे. ग्रामीण जीवानाचे अविभाज्य अंग असलेली पण पुलंच्या कृपेने शहरातील सुशिक्षित लोकांच्या दिवाणखान्यातही दिमाखाने नांदणारी "म्हैस" याच पुस्तकातली. "घरमालकास मानपत्र", "बंधू आणि भगिनींनो", "सरदी" मधील निखळ विनोद, "माजघरातला स्फिंक्स", "घरगुती भांडणे", "जाल्मिकीचे लोकरामायण" मधील तिरकस विनोद. "मी नाही विसरलो", "एका दिवंगत गंधाचा मागोवा" मधील आठवणीत रमणारा विनोद आणि विशेष आवडणारे "एक नवे सौंदर्यवाचक विधान", "महाभारतकालीन वर्तमानपत्रे" आणि "माझी कु. संपादकीय कारकीर्द". एकूण काय? तर संग्रही असावेच असे हे पुस्तक.

मी या खेळासाठी निवडलेले अनुदिनीकार

1. चित्तरंजन
2. अमित
3. प्रशांत
4. रत्नदीप (रत्नदीप, बरेच दिवस तुझ्या ब्लॉगवर नवी नोंद नाही म्हणून... :))
5. मंदार (history repeats itself, but not in the same order - shashank joshi :) )
6. अभिजीत (अभ्या या निमित्ताने तू मराठी ब्लॉग सुरू करशील.)

टॅग करून हे लिहिण्याची प्रेरणा दिल्याबद्दल ट्युलिपचे आभार.